Περί ήθους, λοιπόν...

Περί ήθους ατόμων, κοινωνικών ομάδων,

μελών της Κοινωνίας ενεργών

Προοίμιο:  Ο όρος ήθος στα πλαίσια τούτου του άρθρου νοείται με σημασία ριζικά διαφορετική από αυτήν που έχει συνήθως στον πληθυντικό αριθμό (ήθη). Τα ήθη και έθιμα των ανθρώπων είναι γενικευμένες μορφές συμπεριφοράς, τις οποίες το άτομο αποδέχεται βαθμιαία με τον εθισμό κατά την πορεία της κοινωνικοποίησής του, συμμορφώνεται προς αυτές και συμπράττει συνήθως[1] χωρίς δική του αυτόνομη σκέψη και απόφαση, ίσως μόνο με συμμετοχή στα κέρδη και τις ζημίες. Ως ήθος  του ατόμου νοείται η υπεύθυνη συμπεριφορά του, με πράξεις ή παραλείψεις τις οποίες το  άτομο επέλεξε, αφού στάθμισε τα υπέρ και τα εναντία μέσα στις συγκεκριμένες περιστάσεις όπου βρέθηκε, με προσδοκία κάποιο κέρδος για τον εαυτό του ή για άλλους.

.α΄. Από την ιστορία του όρου:

Η πρώτη χρήση – που γνωρίζω- του όρου αυτού, με νόημα μάλλον συναφές προς αυτό που δώσαμε παραπάνω, εντοπίζεται σε ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (αριθμ. 119): «Ήθος  ανθρώπω δαίμων». Δύσκολο να αποφανθούμε ποιο ήταν το ακριβές νόημά  του τότε. Ίσως να ήταν τούτο: «το ήθος του ανθρώπου είναι απόρροια του δαίμονα[2] που έχει μέσα του», της συνείδησής του.

Αργότερα ο Αριστοτέλης καθιέρωσε τον όρο Ηθικά γράφοντας συγγράμματα φημισμένα στην Ιστορία της Φιλοσοφίας (Ηθικά Νικομάχεια, Μεγάλα Ηθικά), για να αναλύσει αυτό τον τομέα πνευματικής δραστηριότητας του ανθρώπου, την ηθική συνείδησή του .

Και υπογράμμισε τη σημασία του εθισμού στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου γράφοντας στα Πολιτικά, ( § 1332 a): «γίγνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι δια τριών, έστι δε ταύτα φύσις, έθος, λόγος». Αναλύοντας  έπειτα την άποψη ότι κύριος σκοπός παιδείας είναι η καλλιέργεια του λόγου,(της λογικής ικανότητας) προσθέτει το αιτιολογικό της άποψής του: «δια τον λόγον οι άνθρωποι δύνανται πράττειν και εναντία τοις εθισμοίς και τη φύσει, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον (Πολιτικά, 1332b) (=οι άνθρωποι με τη δύναμη του λογικού τους μπορούν να ενεργούν και αντίθετα προς τους εθισμούς και  τις φυσικές ροπές τους, αν πεισθούν  ότι άλλη συμπεριφορά είναι καλύτερη).

.β΄. Το ήθος ως έκφραση κοινωνικών αντιλήψεων και παιδείας (για την επιτέλεση κοινωνικού έργου «επ’ ωφελεία» της κοινωνίας).

Ο Ησίοδος (Έργα και Ημέραι) έγραψε, προβάλλοντας έτσι κάποιο κοινωνικό ήθος:   «Έργον ουδέν όνειδος, αεργίη  το όνειδος» (η εργασία δεν είναι ντροπή, ντροπή είναι η αποφυγή της εργασίας). Συνεχίζοντας αυτή τη σκέψη –μπροστά σε άλλο κοινωνικό πρόβλημα – πολύ αργότερα ο Περικλής έλεγε (στο γνωστό Επιτάφιο λόγο του): «Το πένεσθαι ουχ ομολογείν τινί αισχρόν, μη φεύγειν δ’ έργω αίσχιον» (=δεν είναι ντροπή να ομολογεί κάποιος τη φτώχια του, χειρότερο είναι να μην    προσπαθεί με  την  εργασία του να ξεφύγει από τη φτώχια).

Ο λόγος πάντα για το ήθος του κοινωνικού ανθρώπου. Λίγο αργότερα ο Πρωταγόρας θα απαντήσει σε ερώτημα του Σωκράτη ότι στόχος δικός του ως δασκάλου είναι να καλλιεργεί στους νέους «ευβουλίαν[3] περί των κοινών και των ιδίων» (Πλάτων, Πρωταγόρας § 318 Ε). (Ήθος εναρμόνισης  του ιδιωτικού συμφέροντος προς το κοινό καλό).

 γ΄.  Το ήθος (ως επιλογή προσωπική)  εγκλείει προσωπική ευθύνη. Εφόσον το ήθος είναι επιλογή τρόπων καθημερινής δράσης, που εκδηλώνεται από το Εγώ προς το μη Εγώ, από το άτομο για τους άλλους, από ένα μέλος της κοινωνίας προς τα άλλα, συνεπάγεται και ευθύνη για το αποτέλεσμα που επηρεάζει άλλους και προκαλεί  επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία, έπαινο  ή μομφή  από την πλευρά τους. Και είναι αυτονόητο ότι  το ήθος προϋποθέτει ελευθερία σκέψης, βούλησης, δράσης.

 δ΄. Πεδία έκφρασης του ήθους.

Σε όλους τους τομείς δραστηριότητας των ανθρώπων (όπου η δράση εγκλείει και το νόημα αίρεσης[4] – επιλογής, η οποία ενδεχόμενα επηρεάζει άλλους ) μπορεί να διαμορφώνεται ήθος αντίστοιχο: Ήθος κοινωνικό, επιστημονικό, πολιτικό (του πολίτη και του πολιτευόμενου), επαγγελματικό (του εμπόρου, του βιοτέχνη, του φαρμακοποιού, του γεωπόνου, του γιατρού, του δικηγόρου, του κάθε ενεργού μέλους της κοινωνίας), ήθος θρησκευτικό, ιδεολογικό, ιερατικό, δημοσιογραφικό κλπ.

.ε΄. Κριτήρια επιδοκιμασίας / αποδοκιμασίας του  ήθους.

Ποιες προσδοκίες έχουμε από τον παιδαγωγό, τον υπάλληλο, το δικηγόρο, τον ιερέα, τον ιστορικό, τον υδραυλικό, το γιατρό, τον πολιτικό, γενικά από όλους όσοι ασκούν κάποιο επάγγελμα / λειτούργημα στην κοινωνία;  Εύλογο είναι οι προσδοκίες που έχουμε  να γίνονται έπειτα  κριτήρια επιδοκιμασίας – αποδοκιμασίας ήθους των ανθρώπων..

Συνολικά  και συνοπτικά μπορούμε να σημειώσουμε ως κριτήρια:

-    ειλικρίνεια στις σχέσεις

-    συνέπεια στις συμφωνίες

-    νομιμότητα στις συναλλαγές

-    ακρίβεια στην επιτέλεση τους έργου που υπόσχεται κάθε επάγγελμα ή λειτούργημα[5].

Ειδικότερα για κάποια επαγγέλματα / λειτουργήματα μπορούμε να θυμίσουμε δυο περιστατικά / δείγματα από την αρχαία γραμματεία, όπου διαφαίνεται η αναζήτηση κριτηρίων ήθους:

(1) Κανόνες για το ήθος του γιατρού, όπως διατυπώθηκαν  στο γνωστό ιπποκρατικό Όρκο:

«ορκίζομαι  στον Απόλλωνα,….και στον Ασκληπιό και την

Υγεία…ότι

          -    Θα τιμώ εκείνον που μου έμαθε την  τέχνη αυτή….

-    Συνταγές θα δίνω ιατρικές που θα είναι μόνο για το καλό των αρρώστων…..

-         Κι αν ακόμη μου το ζητήσουν, φάρμακα θανατηφόρα δε θα δώσω σε κανέναν…

-         Σ’ όποια σπίτια μπαίνω για το καλό μόνο θα μπαίνω  των αρρώστων (επ’ ωφελία των καμνόντων») και θα μείνω μακριά από οποιοδήποτε πειρασμό, πράξη αφροδισιακή….»[6] .

(2) Σκέψεις  για τις αρετές του πολιτικού, όπως τις διατύπωσε ο Περικλής (κατά την αφήγηση του Θουκυδίδη, Ξυγγραφή, 2.60) στην τελευταία δημηγορία του (429 π.Χ.) Πολλοί μέμφονταν την πολιτική του για ποικίλους λόγους και εκείνος «εκκλησίαν εποίησεν»  (οργάνωσε δημόσια συζήτηση) κατά την οποία είπε (ανάμεσα σε άλλα): Μέμφεστε έναν πολιτικό, ο οποίος δεν είναι λιγότερο από κανέναν άλλο «δεινός γνώναι τα δέοντα και ερμηνεύσαι ταύτα και φιλόπολις και χρημάτων κρείσσων» (= ικανός να διαβλέπει τι είναι αναγκαίο για την πόλη, ικανός  και να αναλύει τη σκέψη του ειλικρινά σε σας, επίσης φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων, με χέρια καθαρά).

.στ΄. Πώς διαμορφώνεται το ήθος του ανθρώπου γενικά; Με ποικίλες επιδράσεις (λόγους, πράξεις, βιώματα)[7] από το οικογενειακό περιβάλλον, γειτονικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, από το σχολείο και την ευρύτερη παιδεία, από τις συνθήκες ζωής γενικά και από τις ειδικές περιστάσεις ειδικά, όπου εκδηλώνεται μια απόφαση  και πράξη[8]. Ίσως οι ειδικές περιστάσεις (οικογενειακές δυσχέρειες, κίνδυνοι, απειλές) επηρεάζουν κάποτε τόσο πολύ τις σκέψεις και αποφάσεις του ατόμου, ώστε να αλλοιώνεται το ήθος του σε βαθμό απροσδόκητο.

          .ζ΄. Το πρόβλημα – αίτημα Ελευθερίας της  Συνείδησης.

 Εφόσον το ήθος του ανθρώπου εκτρέφεται  από τη συν-είδησή του  (η οποία συγκεντρώνει τις ειδήσεις που την αφορούν και τις επεξεργάζεται και αποφασίζει), εύλογα διατυπώνεται ως αίτημα  η ελευθερία  συνείδησης ως προϋπόθεση για την ευθύνη που έχει το άτομο για τις επιλογές, τους λόγους, τις πράξεις του.

          Από παλιούς χρόνους έχει διατυπωθεί ως πρόβλημα αυτό το αίτημα. Ειδικότερα κατά την Ελληνιστική εποχή διατυπώθηκε με σαφήνεια από τους Επικούρειους, τον Καρνεάδη, τους Στωικούς[9] . Νομίζω ότι προσέγγιση στο  θέμα αυτό αποτέλεσε νωρίτερα η ειδική  ανάλυση  της  έννοιας της προαίρεσης από τον Αριστοτέλη[10]. Και πριν από τον Αριστοτέλη νομίζω ότι εντόπισε το πρόβλημα της Ελευθερίας της Συνείδησης ο πρώτος εισηγητής του φιλοσοφικού υλισμού, ο Δημόκριτος. Η απορία του ήταν κάπως έτσι διατυπωμένη: «αφού υπάρχουν μόνο άτομα ύλης και  από τη σύνδεσή τους παράγονται τα πάντα, πώς από το ανθρώπινο σώμα (τον εγκέφαλο ειδικά) παράγεται κάτι άυλο, η σκέψη. Κάποια ειδική ελευθερία έχει η ψυχή στη δόμησή της. Η απάντησή του (υπαινιγμός, προϋπόθεση ελευθερίας κίνησης): η ψυχή αποτελείται  από άτομα «σφαιροειδή» «ώστε δύνασθαι διαδίνειν δια παντός τους τοιούτους ρυσμούς» (ώστε να μπορούν να διεισδύουν, να κινούνται ελεύθερα τα τέτοια είδους άτομα)[11].

          Ειδικότερα για το πρόβλημα της Ελευθερίας της Συνείδησης σε συνάρτηση  προς την παιδεία έγραψε μια πολύ κατατοπιστική μελέτη ο Ευ. Παπανούτσος[12]. Αναλυτικότερα  το θέμα αυτό αντιμετωπίζεται σε μελέτες για τη Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, γιατί η Εκπαίδευση ως θεσμός αποτελεί παρέμβαση στην πορεία διαμόρφωσης της συνείδησης (βλέπε στη βιβλιογραφία συναφή τίτλο).

.η΄. Αυστηρότητα ή Επιείκεια στην κριτική του  ήθους;

          Ίσως  φαίνεται αδόκητο το ερώτημα αυτό στο πρώτο άκουσμα / αντίκρισμα, γιατί συνήθως η προθυμία για κριτική εγκλείει και αυστηρότητα, ενώ συχνά λησμονιέται η ανάγκη για επιείκεια. Νομίζω, λοιπόν,  ότι είναι χρήσιμος ο προβληματισμός γύρω από αυτό το θέμα, για ποικίλους λόγους, π.χ. :

          Γιατί η έννοια του ήθους βρίσκεται σε διαρκή διαμόρφωση στα πλαίσια των ηθών και αντιλήψεων κάθε κοινωνίας και εποχής και τα κριτήρια τροποποιούνται ανάλογα.  Και  είναι πιθανό κάποιος να δρα με τις νέες αντιλήψεις και ο άλλος να τον κρίνει με τις παλιές  και ενδεχομένως άδικα.

          Γιατί   στη διαμόρφωση και εκδήλωση   του προσωπικού ήθους έχουν επιδράσει πολλοί αθέατοι παράγοντες (που επιχειρήσαμε να τους καταγράψουμε στις παραγράφους  στ΄,ζ΄), τους οποίους εμείς δεν τους λαβαίνουμε υπόψη,  όταν κρίνουμε απομονωμένη  την πράξη του ατόμου  και του καταλογίζουμε όλη την ευθύνη.             

 Και ειδική Επιείκεια σε ειδικούς τομείς για ειδικούς λόγους:

Ειδικά στην Εκπαίδευση η Επιείκεια είναι μέσο αγωγής, ενθάρρυνσης, ενίσχυσης της Αυτοπεποίθησης του νέου ανθρώπου. Και  κρίνεται ιδιαίτερα αναγκαία για τον ειδικό λόγο ότι ο κρινόμενος (ανήλικος ή έφηβος) βρίσκεται ακόμη σε φάση προσπάθειας για  «ανάγνωση»  και «κατανόηση» του κόσμου και των απαιτήσεών του, σε φάση διαμόρφωσης του ήθους.

          Τέλος στο πεδίο απόδοσης δικαιοσύνης κατά τους νόμους, θυμίζω ότι  η Clementia (Επιείκεια) θεωρείται αδερφή της Δικαιοσύνης, γιατί και οι νόμοι πιθανόν δεν είναι τέλειοι[13] και οι συνθήκες διάπραξης κάποιας αδικίας δεν είναι πάντα εξακριβώσιμες και αντικειμενικά μετρήσιμες και η ψυχή που αμάρτησε είναι πιθανό να βρισκόταν  σε σύγχυση ιδεών και αξιών και επιδιώξεων. Και παραμένει (η ψυχή) άβυσσος…[14]

Γενική Βιβλιογραφία:

Εκτός από τα επιμέρους άρθρα και βιβλία, που μνημονεύσαμε παραπάνω, χρήσιμα νομίζω τα παρακάτω γενικά έργα περί ήθους και κριτικής ήθους:

Θεόφιλου  Βορέα, Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν (κεφ. Ηθική).

Χαραλ. Θεοδωρίδη, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία  (κεφ. Ηθική)

Ευ. Παπανούτσου, Ηθική   και

                             Η ηθική συνείδηση και τα Προβλήματά της.

Φ. Κ. Βώρου, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης (Κεφάλαια στ΄και ζ΄ :

           «Η άσκηση της Παιδαγωγίας και το πρόβλημα της

                    Ελευθερίας της συνείδησης» και

            «Το πρόβλημα της Ελευθερίας από φιλοσοφική και

                      παιδαγωγική πλευρά),  Αθήνα 1997.

Κ. Μπέη, Το Πρόβλημα του Δικαίου και των Ηθικών Αξιών» (εκδ. «Ευνομία», 1997).

Copyright © 2002 F. K. Voros

url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr

  

---

[1] Ετυμολογική συγγένεια των λέξεων: ήθος, ηθική, ηθοποιός, συνήθεια, συνήθως, συνηθίζω κλπ.. επίσης : έθος , εθίζω, έθιμο, εθιμικό δίκαιο, εθιμοτυπία κλπ.

[2] Ίσως με το νόημα που είχε το δαιμόνιο στη γλώσσα του Σωκράτη, όταν έλεγε ότι το δαιμόνιο ήταν η εσωτερική  φωνή της συνείδησής του, όπως λέμε  εμείς σήμερα.

[3] Ευβουλία  (από το ευ = βούλομαι ή βουλεύομαι) σκέψη και απόφαση σωστή για το ιδιωτικό συμφέρον και το κοινό καλό, εναρμόνιση αντιτιθέμενων συνήθως συμφερόντων

[4] Αίρεση ( από το αιρέομαι –ούμαι = διαλέγω, εκλέγω, επιλέγω). π.β. αιρετοί άρχοντες = αυτοί που εκλέγονται. Επίσης, αρχαιρεσίες (=διαδικασία εκλογής αρχών).

[5] Λογουχάρη για το  ήθος του ιστορικού ο Πολύβιος έγραψε ότι αυτός οφείλει να είναι φιλαλήθης, για φίλους και εχθρούς και  να είναι έτοιμος να γράψει και για τους εχθρούς τον έπαινο, αν οι πράξεις αξίζουν κάτι τέτοιο, και για τους φίλους τη μομφή, αν οι πράξεις είναι μεμπτές.

[6] Δ. Λυπουρλή, Ιπποκρατική Ιατρική, Θεσσαλονίκη1983, σελ. 92-93 και

Φ. Κ. Βώρου, Δρόμοι Ελληνικής Παιδείας,1991, σελ.48-49.

[7] Μπορεί να είναι λόγοι νουθεσίας ή οργής, πράξεις άξιες για μίμηση ή  αποφυγή, έπαινος ή αποστροφή, διαλογισμοί και συνειρμοί του ανθρώπου παρατηρητή, βιώματα νοσταλγίας ή  αποτροπιασμού και συναφείς αναμνήσεις.

[8] Ενδέχεται ένα άτομο υψηλού ήθους σε ώρα ανάγκης να καμφθεί και άλλο άτομο με ήθος χαμηλό συνήθως να δείξει σθένος μπροστά στη θυσία επαινετό, σε μια ώρα αφύπνισης της συνείδησης και της ευαισθησίας του.

[9] A.A. Long, Η Ελληνιστική Φιλοσοφία (μετ. Στυλ. Δημόπουλος – Μυρτώ Δραγώνα Μονάχου, εκδόσεις ΜΙΕΤ, 1987) σε. 101-108, 168-72, 268-69, 326.

[10] Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, βιβλίο γ΄(εκδόσεις «Κάκτος»)

[11] F.K.Voros, “Das Problem der Willensfreiheit bei Demokrit“ περιοδικό Das Alterturm“ Berlin, 1974.

[12] Περιλαμβάνεται στο  βιβλίο του Φιλοσοφία και Παιδεία (εκδ. «Ίκαρος»).

[13] «Ο νόμος συνθήκη και εγγυητής αλλήλοις των δικαίων» (Αριστοτέλης, Πολιτικά). Είναι πράγματι συνθήκη; (ή και έκφραση συμφερόντων….);

[14] Έγραψε ο Ηράκλειτος: «Ψυχής πείρατα ιών ουκ αν εξεύροιο πάσαν  επιπορευόμενος οδόν, ούτω βαθύ λόγον έχει» (= Τα μύχια της ψυχής  δεν είναι εύκολο να βρεις, όσο κι αν προσπαθείς, γιατί έχει βάθος ενεξιχνίαστο, ανεξερεύνητο).