Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΝΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΥ του Α.Π. Τσέχοφ

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΝΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΥ του Α.Π.Τσέχοφ

Η υπόθεση

Ο επιστάτης Τσερβιακώφ παρακολουθεί ένα βράδυ, όπως και ο  στρατηγός Μπριζάλοφ, μια οπερέτα στο θέατρο «Αρκαδικό». Μια  ατυχής ανθρώπινη στιγμή, θα λειτουργήσει καταλυτικά, καταστρέφοντας την απόλαυση της βραδιάς. Ο Τσερβιακώφ άθελά του θα φτερνιστεί. Όταν από λεπτότητα προσπαθεί να δει αν ενόχλησε κάποιον, διαπιστώνει με φρίκη ότι πιτσίλισε το στρατηγό. Απολογείται, αλλά εξακολουθεί να νιώθει άβολα. Έτσι, αρχίζει πια να  ενοχλεί το στρατηγό με νέες απολογίες και δικαιολογίες, προκαλώντας του δικαιολογημένα εκνευρισμό, τον οποίο παρερμηνεύει, εκλαμβάνοντάς τον ως μνησικακία. Η αγωνία του συνεχίζεται και στο σπίτι, όπου η γυναίκα του τον συμβουλεύει να δώσει νέες εξηγήσεις για να αποκαταστήσει την εικόνα του. Έτσι, την επομένη καταφθάνει αναστατωμένος στο σπίτι του Μπριζάλοφ και απολογείται εκ νέου. Εκείνος πια δυσφορεί ανοιχτά, εκλαμβάνει ως κοροϊδία την επιμονή του και τελικά στην επόμενη επίσκεψή του τον πετάει έξω θυμωμένος. Ο Τσερβιακώφ, νομίζοντας πως η ατυχής στιγμή στο θέατρο προκάλεσε την εχθρότητα του στρατηγού και θεωρώντας ότι υπονομεύτηκε ανεπανόρθωτα το κοινωνικό του κύρος, ταράζεται τόσο, που επιστρέφοντας στο σπίτι του πεθαίνει!

Ερμηνευτικά σχόλια

Ο τίτλος του διηγήματος -το θλιβερό γεγονός ενός θανάτου- αρχικά δε φαίνεται να έχει σχέση με τα περιστατικά που περιγράφονται. Το διήγημα αρχίζει με την περιγραφή ενός ασήμαντου στιγμιότυπου που δεν προοικονομεί το τέλος του. Όλα ξεκινούν ιδανικά (Ένα υπέροχο βράδυ, ένας όχι λιγότερο υπέροχος επιστάτης... είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της ευδαιμονίας),9 δημιουργώντας μια  κατάσταση μακαριότητας και συντελώντας στο να εξασφαλίσει ο ήρωας του διηγήματος τη μέγιστη δυνατή απόλαυση. Η ανατροπή έρχεται πολύ γρήγορα. Ωστόσο την προκαλεί ένα τόσο ασήμαντο περιστατικό -το φτέρνισμα- που ούτε ο ίδιος ο ήρωας ούτε ο αναγνώστης μπορούν να φανταστούν τον καταλυτικό ρόλο που αυτό θα παίξει. Η μεταστροφή συντελείται σταδιακά αλλά με μάλλον γρήγορους ρυθμούς. Αρχικά ο Τσερβιακώφ αξιολογεί το συμβάν ως εντελώς ασήμαντο (καθόλου δε στενοχωρήθηκε).

Η ευγενική του ιδιοσυγκρασία όμως θα υπονομεύσει την αρχική ψύχραιμη αντιμετώπιση (σαν ευγενικός άνθρωπος, κοίταξε γύρω του: Μήπως ενόχλησε κανέναν με το φτέρνισμά του;) και θα του προκαλέσει στενοχώρια (Τον πιτσίλισα…είναι απρέπεια). Η στενοχώρια για την ακούσια αγένειά του θα μετατραπεί σε ντροπή και ανησυχία (Άρχισε να τον βασανίζει η ανησυχία) καθώς αδυνατεί να κατανοήσει την εντελώς φυσιολογική αντίδραση του στρατηγού, που εκνευρίζεται με την επιμονή του Τσερβιακώφ να απολογείται διαρκώς.

Στη συνέχεια, από την ανασφάλειά του θα μεγαλοποιήσει αυτές τις αντιδράσεις (Το ξέχασε, αλλά έχει το βλέμμα της οχιάς…Είναι θυμωμένος, αυτό είναι…Ο στρατηγός δεν μπορεί να καταλάβει!). Το άγχος του θα του προκαλέσει νευρικότητα και ταραχή και θα τον οδηγήσει, ξεπερνώντας χωρίς να το συνειδητοποιεί τα όρια της λεπτότητας, στις υπερβολικές αντιδράσεις του και τέλος στον εντελώς απρόβλεπτο και αδικαιολόγητο σε σχέση με την ασημαντότητα του περιστατικού θάνατό του.

Ο στρατηγός είναι ελάχιστα ενοχλημένος από το περιστατικό καθαυτό. Θα εκνευριστεί όμως από τη συμπεριφορά του Τσερβιακώφ και τέλος η διαρκής παρενόχλησή του απ’ αυτόν θα τον εξοργίσει και θα τον οδηγήσει να τον αποπέμψει από το σπίτι του προκαλώντας το θάνατό του. Έτσι, δεν είναι τελικά το ίδιο το περιστατικό του φτερνίσματος που θα αποβεί μοιραίο για τον Τσερβιακώφ, αλλά ο υπερβολικός τρόπος με τον οποίο θα το χειριστεί. Τι υπαγορεύει όμως μια τόσο υπερβολική αντίδραση; Όπως διαφαίνεται μέσα από το διήγημα, αιτία είναι μάλλον η ταξική διαφορά ανάμεσα στον επιστάτη Τσερβιακώφ και το στρατηγό Μπριζάλοφ. Αποκαλυπτικές είναι οι αναφορές στην υπαλληλική ιεραρχία τόσο από τον ίδιο όσο και από τη σύζυγό του. Ο στρατηγός είναι ξένος (Δεν είναι προϊστάμενός μου, είναι ξένος, όμως είναι απρέπεια) ως προς την υπηρεσία του Τσερβιακώφ, γεγονός που καθησυχάζει τη γυναίκα του για τις συνέπειες (Στην αρχή φοβήθηκε μόνο, αλλά μετά, όταν έμαθε ότι ο Μπριζάλοφ είναι «ξένος», ησύχασε).  Ωστόσο, η ιεραρχία είναι τόσο σημαντική στην κοινωνία της εποχής και η αμφισβήτησή της τόσο αδιανόητη στη συνείδηση του χαμηλόβαθμου υπαλλήλου (Εάν κι εμείς κοροϊδεύουμε, τότε σημαίνει ότι κανένας σεβασμός προς τις προσωπικότητες… δεν υπάρχει) που ένα ασήμαντο περιστατικό μεγαλοποιείται, πυροδοτεί μια φαινομενικά ακατανόητη, εκτός ορίων συμπεριφορά και απρόσμενα προκαλεί τελικά το θάνατο του υπαλλήλου. Έτσι, ο καταρχήν αταίριαστος τίτλος του διηγήματος αποδεικνύεται τελικά απόλυτα σχετικός με την υπόθεση. Ο συγγραφέας  αποφεύγει να σχολιάσει το τέλος, γιατί τα σχόλια είναι περιττά και αδυνατίζουν την πρώτη εντύπωση.

(Α. Π. Τσέχοφ 
Διηγήματα  
Επιλογή από το έργο του 
Βιβλίο Εκπαιδευτικού

Έρευνα - Συγγραφή Βασιλική Σελιώτη, Φιλόλογος)