Invisible Theatre (Αόρατο Θέατρο)

της Χριστίνας Χατζηνικολάου

Ο βραζιλιάνος σκηνοθέτης θεάτρου και πολιτιστικός ακτιβιστής Augusto Boal (1931-2009) έμεινε στην ιστορία σαν ένας μεγάλος πρωτοπόρος του κοινωνικο- πολιτικού διαδραστικού θεάτρου.

Ο Boal, κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960, που είχε αναλάβει την καλλιτεχνική διεύθυνση του "Arena Theatre" στο São Paulo, προσπάθησε να φέρει το θέατρο κοντά στον απλό κόσμο, μετατρέποντας κλασικά θεατρικά έργα, ώστε να είναι πιο κοντά στην κουλτούρα και τις ανησυχίες των συμπολιτών του, και οργανώνοντας παραστάσεις σε δημόσιους χώρους (δρόμους, εργοστάσια, εκκλησίες, κ.α.).

Το 1971, το δικτατορικό καθεστώς της χώρας του, λόγω του πολιτιστικού ακτιβισμού και των ριζοσπαστικών μεθόδων του, τον θεώρησε επικίνδυνο και αφού τον φυλάκισε για κάποιους μήνες, τον ανάγκασε σε εξορία. Έτσι, ο Boal βρέθηκε στο Περού και στη συνέχεια, στην Αργεντινή, όπου και έμεινε για 5 χρόνια (επόμενοι σταθμοί του Boal ήταν η Πορτογαλία, το Εκουαδόρ και η Γαλλία).

Από τα πρώτα χρόνια της εξορίας του άρχισε να δουλεύει και να αναπτύσσει το "Θέατρο του Καταπιεσμένου" (Theatre of the Oppressed), ένα σύνολο από θεατρικές τεχνικές και ασκήσεις που βασίζονται στη συμμετοχή όλων των ανθρώπων στη θεατρική δράση. Ο Boal μετονόμασε τον θεατή από spectator σε spect- actor (θεατή - ηθοποιό), γιατί όπως έλεγε:” Οι άνθρωποι ειμαστε ζώα που έχουμε το πλεονέκτημα να είμαστε ηθοποιοί, ενεργά όντα, ενεργούμε όλη την ώρα. Ταυτόχρονα, όμως, είμαστε και θεατές των πράξεων μας, μπορούμε να παρατηρούμε τον εαυτό μας (actor - observer - spectator). Όλοι, λοιπόν, έχουμε την ικανότητα να δράσουμε στο “θέατρο” της ζωής μας. Γιατι όχι και στο θέατρο επί σκηνής;”

Το συμμετοχικό θέατρο που ανέπτυξε ο Boal βασίστηκε στο αξίωμα ότι το θέατρο είναι μία γλώσσα που είναι προσιτή σε όλους και όχι ένα θέαμα. Όλοι οι πειραματισμοί του ήταν προσπάθειες να μετατραπεί ο "μονόλογος" του παραδοσιακού θεάτρου σε "διάλογο” μεταξύ των ηθοποιών και του κοινού. Το "Θέατρο του Καταπιεσμένου" είναι βασισμένο στην αρχή ότι όλες οι ανθρώπινες σχέσεις θα έπρεπε να έχουν διαλογική φύση. Στην πραγματικότητα, όμως, οι διάλογοι έχουν την τάση να γίνονται μονόλογοι, γεγονός το οποίο δημιουργεί τη σχέση καταπιεστή - καταπιεζόμενου.  Αναγνωρίζοντας αυτήν την πραγματικότητα, ο κύριος σκοπός του "Θεάτρου του Καταπιεσμένου" είναι να βοηθήσει να επανέλθει ο διάλογος μεταξύ των ανθρώπων.

Το συγκεκριμένο θεατρικό σύστημα έχει τις ρίζες του στο παιδαγωγικό μοντέλο, “Η Παιδαγωγική του Καταπιεσμένου”, που ανέπτυξε o βραζιλιάνος παιδαγωγός Paulo Freire (1921 - 1997), ένας από τους πρωτοπόρους του κριτικού παιδαγωγικού κινήματος. Όπως στην “Παιδαγωγική του Καταπιεσμένου” έτσι και στο σύστημα του Boal δεν έχει θέση ο παθητικός θεατής. Το “Θέατρο του Καταπιεσμένου” προσφέρει σε όλους τα αισθητικά μέσα για να αναλύσουν το παρελθόν τους, να συνειδητοποιήσουν πού βρίσκονται στο παρόν, και να εφεύρουν το μέλλον, χωρίς να περιμένουν απλά να έρθει. Έτσι, η θεατρική πρακτική μετατρέπεται σε αποτελεσματικό εργαλείο για την κατανόηση κοινωνικών και προσωπικών προβλημάτων, καθώς και για την αναζήτηση λύσεων.

Μία ενδιαφέρουσα μορφή του "Θεάτρου του Καταπιεσμένου" που δεν είναι τόσο διαδεδομένη στην Ελλάδα, είναι το "Αόρατο Θέατρο" ("Invisible Theatre"), το οποίο αναπτύχθηκε από τον Boal στην Αργεντινή.

Το "Αόρατο Θέατρο" μεταμορφώνει το δημόσιο χώρο σε θεατρική σκηνή. Μία θεατρική performance ή ένα μικρό θεατρικό έργο που έχει σαν θέμα κάποια μορφή κοινωνικής καταπίεσης παρουσιάζεται σε δημόσιο χώρο (πλατεία, εστιατόριο, λεωφορείο, κ.α.). Ο κόσμος, όμως, που βρίσκεται στο συγκεκριμένο σημείο, τη συγκεκριμένη στιγμή, δεν γνωρίζει ότι είναι συμμέτοχος μίας θεατρικής παράστασης. Τα όρια του πραγματικού και του φανταστικού εμπλέκονται σε τέτοιο βαθμό, όπου συμβαίνει το παράδοξο, όπως λέει ο Boal, "ο ηθοποιός να μετατρέπεται σε θεατή του θεατή, ο οποίος έχει μετατραπεί σε ηθοποιό".

Το "Αόρατο Θέατρο", ως μορφή κοινωνικής παρέμβασης, αποτελεί μία πολιτική πράξη κι έχει σαν στόχο να προβληματίσει και να εμπλέξει όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους σε έναν κριτικό διάλογο πάνω σε διάφορες μορφές κοινωνικής καταπίεσης. Το μότο του Boal ήταν: ¨Αν δεν συμμετέχεις και δεν προτείνεις λύσεις, τότε η καταπίεση θα εξακολουθήσει να υπάρχει και η κοινωνία μας θα παραμένει η ίδια."

Μία περίπτωση "Αόρατου Θεάτρου":

Αυτό "το μάτι σκύλου" θα μας πάρει και τις γυναίκες μας! (Έλληνας μετανάστης στη Σουηδία)

Το 1977, στη Στοκχόλμη, κατά τη διάρκεια του 'Skeppsholm Festival", ο Boal δούλεψε μαζί με ηθοποιούς και με ανθρώπους που δεν είχαν θεατρική εμπειρία και προετοίμασαν κάποιες θεατρικές σκηνές "αόρατου θεάτρου”. Μία από αυτές, είχε σαν θέμα τις προκαταλήψεις απέναντι στους ξένους, ένα πολύ έντονο κοινωνικό θέμα στη Σουηδία. "Μάτι του σκύλου'” αποκαλούσαν οι ντόπιοι όποιον/α δεν είχε μπλε μάτια (σαν τα δικά τους).

Η παρακάτω θεατρική σκηνή παίχτηκε στη Στοκχόλμη σε 2 διαφορετικά εστιατόρια:

Μία γυναίκα και ένας άντρας, που έπαιζαν το παντρεμένο ζευγάρι, καθόντουσαν σε ένα τραπέζι του εστιατορίου και άρχισαν να τσακώνονται έντονα. Αυτή τον κατηγορούσε ότι του αρέσουν και άλλες γυναίκες, και ότι δεν είναι σωστός στις συζυγικές του υποχρεώσεις, και αυτός προσπαθούσε να υπερασπιστεί τα "δικαιώματα του άντρα".

Μία νέα γυναίκα, ερωμένη υποτίθεται του συζύγου, μπήκε στο εστιατόριο και κάθισε σε ένα άλλο τραπέζι. Ο σύζυγος άφησε τη γυναίκα του, παρά τις διαμαρτυρίες και τις φωνές της, και πήγε να κάτσει με την ερωμένη του.

Τότε, μπήκε στο εστιατόριο κάποιος που έπαιζε το ρόλο ενός νεαρού Έλληνα και η σύζυγος τον κάλεσε να καθίσει μαζί της, και στη συνέχεια, άρχισε να τον φλερτάρει. Καθώς ο σύζυγος είδε ότι η γυναίκα του είχε παρέα, επέστρεψε στη θέση του και άρχισε να επιτίθεται στον Έλληνα με ρατσιστικές εκφράσεις. Η σύζυγος, όμως, επέμενε να μην φύγει από κοντά της ο νεαρός. Τότε, ο σερβιτόρος του εστιατορίου αναγκάστηκε να επέμβει, καθώς ο μεν σύζυγος απαιτούσε από αυτόν να πετάξει έξω από το μαγαζί τον Έλληνα, ενώ η σύζυγος απαιτούσε να διώξει τον άντρα της.

Τότε, άναψαν τα αίματα, και οι περισσότεροι παρευρισκόμενοι στο εστιατόριο άρχισαν να συμμετέχουν με διάφορους τρόπους σε αυτό που συνέβαινε. Άλλοι φώναζαν από τα τραπέζια τους, άλλοι μπήκαν στη μέση και υποστήριζαν είτε τη μία είτε την άλλη θέση, και άλλοι συζητούσαν έντονα μεταξύ τους. Ποιο ήταν το πρόβλημα; ότι η γυναίκα φλέρταρε με άλλον άντρα ή το ότι αυτός ο άντρας ήταν Έλληνας; Κι επίσης,  μία παντρεμένη γυναίκα έχει δικαίωμα να "παίξει" ερωτικά με άλλο πρόσωπο, όπως έκανε και ο άντρας της;

Τα κοινωνικά θέματα που ανέκυψαν, λοιπόν, μέσα από το συγκεκριμένο “αόρατο θέατρο” αφορούσαν κατά πρώτον το ρατσισμό απέναντι στους ξένους, και κατά δεύτερον το θέμα της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών.

Το "Αόρατο Θέατρο” είχε πετύχει το στόχο του! Οι θεατές έγιναν συμμετέχοντες στη δράση (spect - actors), προβληματίστηκαν, ανέπτυξαν κριτικό διάλογο μεταξύ τους και προσπάθησαν να βρουν λύσεις στα κοινωνικά θέματα που βγήκαν στην επιφάνεια.

Παρακάτω ακολουθούν κάποιες συμβουλές του Boal σχετικά με το “αόρατο θέατρο” για όσους/ες ενδιαφέρονται να το δοκιμάσουν στην πράξη:

"Το Αόρατο Θέατρο πρέπει να έχει προετοιμαστεί καλά από πριν και το θεατρικό κομμάτι που θα παιχτεί πρέπει να "πατάει" πάνω σε κάποιο κείμενο. Κατά τη διάρκεια, βέβαια, της θεατρικής πράξης γίνονται αναγκαστικά μετατροπές στο κείμενο, καθώς υπάρχει αλληλεπίδραση με τους θεατές, οι οποίοι παρεμβαίνουν στη δράση (γίνονται ηθοποιοί εν αγνοία τους). Το επιλεγμένο θέμα του εκάστοτε "αόρατου θεάτρου", πρέπει να αφορά ένα κοινωνικό θέμα, που προβληματίζει και αφορά άμεσα τον κόσμο, ώστε να υπάρξει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διάδραση.

Όσον αφορά τους ηθοποιούς, πρέπει να παίζουν τους ρόλους τους με τον ίδιο τρόπο όπως στο παραδοσιακό θέατρο, δηλαδή πρέπει να τους ζουν".

Invisible Theatre by BotTala - Dhaka, 2010

 Και εάν ενθουσιαστήκατε με το “Θέατρο του Καταπιεσμένου” ρίξτε μία ματιά σε ένα εκπαιδευτικό διήμερο που εισάγει τους συμμετέχοντες στις τεχνικές του Boal και θα πραγματοποιηθεί στην Αγγλία τον Μάρτιο 2014: 

“Το Θέατρο του Καταπιεσμένου”: Ένα εισαγωγικό εκπαιδευτικό Σαββατοκύριακο με τον Tim Wheeler

Bradford, Αγγλία: 14 - 16 Μαρτίου 2014, “Mind the Gap Studios”

Ο Tim Wheeler, ιδρυτής της θεατρικής εταιρείας "Mind the Gap", μαθητής του Augusto Boal και επαγγελματίας της πρακτικής του “Θεάτρου του Καταπιεσμένου”, θα πραγματοποιήσει ένα εισαγωγικό εκπαιδευτικό διήμερο πάνω στις τεχνικές του Boal.

Ο Tim Wheeler, θα μοιραστεί την εμπειρία του στην αναζήτηση άντι-καταπιεστικών πρακτικών με ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων όλων των ηλικιών και με διαφορετικό υπόβαθρο, καθώς και την εξειδίκευση του σε σχέση με τις μαθησιακές δυσκολίες.

Το εργαστήριο απευθύνεται σε επαγγελματίες και σε ανερχόμενους επαγγελματίες τέχνης. Αφορά, επίσης, και όσους εργάζονται στον τομέα της ψυχικής υγείας, σε επαγγελματίες που δουλεύουν με άτομα που έχουν μαθησιακές δυσκολίες, με νέους που έχουν παραβατική συμπεριφορά ή με άλλες κοινωνικές ομάδες που δεν εκπροσωπούνται επαρκώς.

http://www.mind-the-gap.org.uk/services/theatre-of-the-oppressed-workshops/ (link is external)

Πηγές:

"Games for Actors And Non-Actors"- Augusto Boal ( Routlege, 2002, second edition, New York)

http://brechtforum.org/abouttop (link is external)

http://beautifultrouble.org/theory/theater-of-the-oppressed/ (link is external)

http://www.theatreoftheoppressed.org/en/index.php?nodeID=3 (link is external)